बासरी आणि संतूर

आज सकाळी दहा मिनिटे डोळे मिटून शांत बसलो होतो. आजकाल काहीसुद्धा न करता डोळे मिटून शांत बसणं हे केवळ झोप या प्रकारातच मोडतं. पण रविवारची सकाळ आणि त्यामुळे वाटेल तेव्हा बिछान्याचा निरोप घेण्याची मुभा असल्याने, सहजी लोळताना कालची संध्याकाळ आठवली.

दहा-बारा दिवसांपूर्वी ’सिलसिला - सुरों का’ ही पेपरमध्ये आलेली जाहिरात पाहूनच ’हा कार्यक्रम चुकवायचा नाही!’ असं ठरवलं होतं. हरीप्रसाद चौरसिया आणि शिवकुमार शर्मा यांच्या बासरी आणि संतूरच्या जुगलबंदीचा कार्यक्रम. आजवर हरीप्रसादांची बासरी आणि शिवकुमरांचा संतूर पुष्कळ वेळा ऐकला होता. अगदी त्यांची जुगलबंदीसुद्धा. पण केवळ कॅसेट, सीडी किंवा टीव्हीवर. प्रत्यक्षात कधीच नाही.

खरंतर किती वेगळ्या जातीची ही वाद्यं. संतूर म्हणजे मधुर सुरांचा दाणा न दाणा स्पष्ट ऐकू येणार आणि किंचित घोगऱ्या आवाजाची बासरी काळजाचा ठाव घेणार. अर्थात सूर पेलणारा वादकही तेव्हढ्याच तयारीचा हवा. पण शिव-हरी ही जोडी असताना कार्यक्रम एकदम ’वसूल’ होणार याचीही खात्री होतीच. कार्यक्रमही तसा बऱ्यापैकी वेळेत सुरु झाला. प्रथम चरण केवळ संतूरचा! शिवकुमार शर्मांचे व्यक्तिमत्त्वच इतके प्रसन्न आहे की मांडीवर संतूर तोलत ऐटीत बसलेली त्यांची मूर्ती पाहूनच आपण खुश! मग अगदी शालीन, नम्र आवाजात त्यांची प्रस्तावना. कोणता राग सादर करणार आहोत, त्याची उलगड कशी होईल, पखवाजाची साथ नक्की कुठून सुरु होईल याची माहिती. शिवाय आम्ही संथ लयीत सुरुवात करतो आणि काय करता येईल याचा अंदाज बांधत लय, द्रुत लय पकडत नजाकती पेश करतो हेसुद्धा सांगितले. (ही सूचना विशेषत:, कार्यक्रम मुंबईत होता म्हणून असावी!)

आणि मग सुरु झाली संतूरच्या सुरांची कशिदाकारी. काश्मिरच्या खोऱ्यातल्या या वाद्याच्या सुरावटी अगदी तलम रेशमी वस्त्रावर त्याहून अधिक तलम कशिदाकारी उमटत जावी तशाच उलगडत गेल्या. पखवाजाची साथ भवानीशंकरांची. संतूरच्या सूरांनी टाळ्या घेतल्या नसत्या तरच नवल.

लाजवाब कारागिरी!

मग द्वितीय चरण बासरीचा. एकदम टिपिकल भैया पिवळ्या रंगाचा झब्बा घातलेले हरिप्रसाद चौरसिया पाहून मनात पहिली प्रतिक्रिया उमटते ती म्हणजे, ’किती साधा आहे हा माणूस!’. आणि सुरुवातही तशीच. काहीही निवेदन नाही, काही नाही. निवेदिकेनंच ते कोणता राग सादर करणार आहेत याची माहिती दिलेली. विशेष म्हणजे, हरिप्रसादांची कला ही त्यांनी स्वकर्त्ऱुत्त्वावर विकसित केलेली. बासरी ही काही त्यांची पिढीजात संपत्ती नव्हे. मला हे माहित नव्हतं. सुरांचा उत्तुंग इमला त्यांनी स्वबळावर बांधला तर. अशी लोकं मला जरा जास्तच इंप्रेस करतात!

काहीही न बोलता त्यांनी सुरुवात केली. सुरुवातीच्या काही घोगऱ्या सुरांनंतर त्यांनी चक्क एक कॅनव्हास रंगवायला घेतला. दऱ्या-खोरं, नजर पोहोचेल तिथवर दिसणारी हिरवीकंच कुरणं, विस्तीर्ण जलाशय आणि बहारदार अरण्यं. सगळं काही स्पष्ट उभं झालं त्या सुरांतून. तबल्याची साथ विजय घाटे यांची. एकदम flawless performance. या दोघांनी एक छोटीशी जुगलबंदी रंगवली ती तर त्या कॅनव्हासवर सगळ्या रंगांची अचूक उधळण करून गेली! इथवरचा कार्यक्रमच पूर्ण वसूल होता. इथून पुढे फक्त बोनस.

अंतिम चरण जुगलबंदीचा. कार्यक्रम बासरी आणि संतूरचा असला तरी पखवाज आणि तबला वाजवणारेही दिग्गजच. थोडक्यात काय तर चौघेही ’पंडित’ बिरुदावली मिरवणारे! शिवकुमारांनी, त्यांच्या हरिप्रसादांबरोबरच्या असणाऱ्या, जुगलबंदी किंवा स्वरांपलीकडे गेलेल्या मैत्रीविषयी सांगत सुरुवात केली. त्यावर हरिप्रसाद म्हणाले, ’अशीच मैत्री तबला आणि पखवाज यातही आज दिसावी अशी मी आशा करतो कारण वाजवणारे दोघेही महारथी आहेत, त्यामुळे कोणी कोणाचे ऐकावे असा प्रश्न न येवो!’ कमी बोलणारी माणसं शालजोडीतला हाणतात ती अशी!

आतापर्यंत केवळ तलम कशिदाकारी असणारं रेशमी वस्त्र, बेहद लाजवाब निसर्गसौंदर्यच पाहिलं होतं. पण जुगलबंदी सुरु झाली आणि जे काही अनुभवलं ते अवर्णनीय होतं. थोडक्यातच सांगायचं झालं तर ते तलम कशिदाकारीचं वस्त्र ल्यायलेली कोणी सुंदरा त्या अफाट अरण्यात त्या जलाशयाच्या काठानं बेभान धावत होती!

Simply marvelous...